ਭਗਤ ਸਿੰਘ : ਇਕ ਮਘਦਾ ਇਤਿਹਾਸ : : ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ

 -----------------------------------------------------------------------------

ਭਗਤ ਸਿੰਘ : ਇਕ ਮਘਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ


-----------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------



ਆਪਣੀ ਗੱਲ      ::: ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ—ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਪਰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਇਸੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਸਮਝਾਉਣ ਖਾਤਰ ਹੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਓ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਉੱਤੇ ਇਕ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ...:
ਕਾਂਗਰਸ, ਓ.ਪੀ. ਹਯੂਮ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਬਣਾਈ। ਉਦੇਸ਼ ਸੀ, ਨਵੇਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਭਗਤ ਬਣਾਉਣਾ—ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਡਰੇਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਜ-ਭਗਤ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਮਹਾਦੇਵ ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਣਾਡੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ...“ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਆਉਣਾ ਦੈਵੀ ਵਰਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਅਸਭਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭਿਅਕ ਬਣਾਉਣ ਆਏ ਨੇ। ਉਹ ਜਨਤੰਤਰਵਾਦੀ ਨੇ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਜਨਤੰਤਰਵਾਦ ਸਿਖਾਅ ਕੇ ਆਪੁ ਹੀ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰੋ, ਸਿੱਖੋ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗੱਲ 'ਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਾ ਕਰੋ।”
ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੋ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ 1885 ਵਿਚ ਬਣੀ, 1895 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ 'ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਦਲ' ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਤਿਲਕ, ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਤੇ ਵਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ ਸਨ। ਤਿਲਕ ਨੇ ਰਾਣਾਡੇ ਦੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕੱਟਿਆ...“ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੁਛ ਸਿਖਾਉਣ-ਵਿਖਾਉਣ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਲੁੱਟਣ-ਖਾਣ ਆਏ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਜਨਤਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰੋ ਤੇ ਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸਤਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕੋ।”
ਤਿਲਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਰੋਜਸ਼ਾਹ ਮੇਹਤਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਕੌਂਸਿਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਰਿਟਾਇਰਡ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ, ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗੁਰੂ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਪੱਟਾਭਿ ਸੀਤਾਰਾਮੈਯਾ ਨੇ ਤਿਲਕ ਤੇ ਗੋਖਲੇ ਦੋਹਾਂ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਇਹ ਠੱਗੀ-ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਤੇ ਰਾਜ-ਭਗਤੀ ਨੂੰ, ਯਾਨੀਕਿ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਨੂੰ, ਰਲ-ਗੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਨੇਤਰੀਤਵ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਰਿਹਾ। ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਨੇਤਰੀਤਵ ਰਾਜ-ਭਗਤਾਂ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ, ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ-ਵਰਗ, ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਤਿਲਕ, ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਤੇ ਵਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ, ਅਰਵਿੰਦ, ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਤੇ ਸ਼ਚੀਂਦਰ ਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ-ਵਰਗ ਦੇ ਰਾਹ ਦਿਖੇਵੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦੀ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਹ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕੇ, ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਨ।
ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਰੇਸ਼ਟ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਖਲੋ ਕੇ ਲੜੀ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਧਰਮ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਂਸਕਰੀਤਕ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਭਾਂਜ ਦਿੱਤੀ। ਰਾਸਟਰ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਨੂੰ ਭੌਤਕਵਾਦ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਉੱਪਰ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।
1920 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ਼ ਦਾ ਨੇਤਰੀਤਵ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦੇ ਛਲੇਡਾ-ਰੂਪ-ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਥਿਆ ਲਿਆ ਤੇ ਚੌਰੀਚੌਰਾ ਕਾਂਢ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਕਰਕੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਮਲ ਨੂੰ ਅੱਧ-ਵਿਚਕਾਰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।
ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਹੇ ਆਦੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕੱਪੜੇ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲੱਗੇ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ, ਜਿਹੜੇ 1920 ਤਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਉਤਰ ਆਏ। ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜਬਰਦਸਤ ਸੋਸ਼ਣ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਸੰਤੋਖ ਵਧਿਆ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਏ। ਇੰਜ 1920 ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਘੋਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਹ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਲਈ ਵੀ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਤਾੜ ਕੇ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਸੀ.ਆਰ. ਦਾਸ ਤੇ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣਵਾਦੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਤੁਰੇ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਝੰਡਾ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸੰਘ' ਨੇ ਚੁੱਕਿਆ। ਇਹ ਸੰਘ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖੇਵਾ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1917 ਵਿਚ ਰੂਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਕਰਾਂਤੀ ਆਈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਆਈ। ਰਾਮ ਪਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਤੇ ਸ਼ਚੀਂਦਰ ਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਦੇ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸੰਘ' ਨਾਲ 'ਸਮਾਜਵਾਦੀ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜੁੜਨਾ, ਸੰਘ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਸੀ।
ਇਹ ਇਕ ਗੁਣਣਾਤਮਕ ਪਰੀਵਰਤਨ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਰੂਪ, ਹੁਣ ਸਮਾਜਵਾਦ ਵਿਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਪਿਛਲੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਸਨ, ਓਵੇਂ ਹੀ ਇਸ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਰੇਸ਼ਟ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਜਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚਾ ਗਏ ਸਨ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ, ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੇਨਿਨਵਾਦ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੇਨਿਨਵਾਦ ਦੇ ਇਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਪ ਦਾ ਨਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ।
ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਤਿਰਾਸਦੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸੰਘ' ਨੇਤਾ-ਵਿਹੂਣਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਗਿਆ। ਸੰਘ ਦੇ ਖਿੱਲਰ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਣ-ਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣਵਾਦੀ ਮਾਡਰੇਟ ਨੇਤਰੀਤਵ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੀ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਕਰਨੀਂ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ ਕੱਥਨੀਂ ਹੀ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਲੀਦਾਨ ਨਾਲ ਕਰਾਂਤੀ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਰਾਹ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਤੁਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਉਹਨਾਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਈ-ਕਮਾਨ ਦੀ ਪੂਛ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਤਾਂ ਹਥਿਆ ਲਈ, ਪਰ ਉਹ ਕੁਰਸੀ ਜ਼ਰਾ ਕਾਠੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਬਕੌਲ ਗੋਰਕੀ ਬਰਨ ਸਟੀਨਵਾਦ (ਗਾਂਧੀਵਾਦ) ਦੀ ਨਰਮਾ-ਨਰਮ ਗੱਦੀ ਮੜ੍ਹਾਅ ਲਈ।
ਇਹ ਕੋਈ ਦੱਸਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣਵਾਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਥਲੀ ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਜੀਵਨੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਉੱਕਾ ਹੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਜ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਮਿਤੀਆਂ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਜੀਵਨੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਪਰ ਕਲੈਂਡਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਤੇ ਰਾਜ-ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਯਾਨੀਕਿ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਇਆ ਬਲਕਿ ਪੱਟਾਭਿ ਸੀਤਾਰਾਮੈਯਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰਲ-ਗੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੱਥਲੀ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਉਸੇ ਰਲ-ਗੱਡ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੰਤਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਈਮਾਨਦਾਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ, ਰਸਤਾ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮਿਲੇ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੰਕਟ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ 'ਚੋਂ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

     –ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ